باغ فین کاشان، نگین سرسبز باغ‌های ایرانی!

«باغ فین کاشان» یکی از زیباترین باغ‌های اصیل کشور است که در سال ۱۳۹۰ شمسی به عنوان یکی از ۹ باغ ایرانی در یونسکو به ثبت جهانی رسید. این باغ به وسعت ۲۳ هزار مترمربع، یکی از مکان‌های پربازدید استان اصفهان در نوروز ۱۳۹۸و ۱۳۹۷ بوده‌است.

این بار ما در وبلاگ اتراق، تصمیم داریم درباره تاریخچه باغ فین، وجه تسمیه آن، معمار باغ و بخش‌های مختلف آن با شما سخن بگوییم. اگر شما نیز کنجکاو هستید تا درباره یکی از پرآب‌ترین باغ‌های ایرانی، اطلاعات بیشتری کسب کنید، با ما در ادامه مقاله همراه باشید.

قدمت باغ فین کاشان

منطقه باغ فین، از گذشته‌های دور به دلیل چشمه‌ای که در آن جریان داشته، مورد توجه حاکمان زمان بوده‌است. اگر بخواهیم به قدمت آن اشاره کنیم، حرف و حدیث زیادی وجود دارد. در واقع، عمر باغ مشخص نیست. برخی منابع، قدمت باغ فین کاشان را به زمان «اردشیر بابکان» نسبت داده‌اند. اما به صورت مکتوب، گفته می‌شود، باغ فین در زمان «یعقوب لیث صفاری» ساخته شده‌است، البته گروهی دیگر، ساخت باغ فین کهنه را به دوران آل بویه و عده‌ای دیگر به دوره ایلخانی نسبت داده‌اند.

تاریخچه باغ فین در دوران‌های مختلف

باغ ایرانی فین کاشان یکی از باغ‌های محبوب در دوران مختلف حکومتی بوده، در این قسمت به چند دوره شاخص و تأثیرگذار در باغ اشاره خواهیم کرد:

وضعیت باغ فین کاشان در دوران صفویه

در دوره‌ی شاه طهماسب صفوی، زلزله‌ی بسیار شدیدی در منطقه‌ی فین رخ داد و تقریبا «باغ فین کهنه» را از بین برد. 

در زمان شاه عباس اول، باغ دوباره بازسازی شد و «باغ فین نو» به همراه برج‌های گرد و مرتفع، میدانی برای بازی چوگان و…  در نزدیکی منطقه قبلی ساخته شد. حتی شاه عباس اول به منظور جلوگیری از خطر سیل‌ در آینده، سدی از جنس سنگ و ساروج در یک کیلومتری جنوب باغ ساخت تا محافظ آن باشد.

نوسازی و آبادانی باغ فین کاشان پس از شاه عباس اول تا زمان «شاه صفی» و «شاه عباس دوم» ادامه داشت. به گونه‌ای که «ساختمان شتر گلوی صفوی» از چوب و آهن در آن زمان ساخته شد، تا شاهان بتوانند بالای بام رفته، مهمانی برگزار کنند و از فضای پیرامونشان لذت ببرند. 

وضعیت باغ فین در دوره زندیه

پس از دوره‌ی صفویه، آنچنان توجه‌ای به باغ فین کاشان نشد و این باغ ۲۳ هزار مترمربعی از دوران اوجش فاصله گرفت. تا اینکه کریم خان زند، به حاکم کاشان دستور احیا، مرمت و بازسازی باغ را داد. در طی مرمت و بازسازی‌ها، یک بنای جدید نیز به باغ اضافه شد که آن را «خلوت کریمخانی» نامیدند.

وضعیت باغ فین در دوره قاجار

هربار که نام سلسله قاجار را می‌شنویم، ناخودگاه به یاد ویرانی‌ها و قراردادهای ننگین آن سلسله می‌افتیم. اما برخلاف پیشینه‌ی شرم آورشان، وضعیت باغ فین در دوره قاجار خوب بود. عمارت بادگیر یا کتابخانه فعلی، در این دوره احداث شد، حمام کوچک و بزرگ باغ فین نیز در این دوره مرمت شده و کاشی‌های هفت‌رنگ و فیروزه‌ای به آن اضافه شدند.

وضعیت باغ فین کاشان در دوران پهلوی و جمهوری اسلامی

از جمله مهم‌ترین اقدام‌هایی که در دوران پهلوی انجام شد، ثبت ملی آن در سال ۱۳۱۴ خورشیدی بود. در این دوران، استخر مرکزی باغ مرمت شد و کلنگ ساخت موزه کاشان بر خرابه‌های خلوت نظام‌الدوله در سال ۱۳۳۶ خورشیدی زده شد. بخش‌های زیادی از باغ فین در سال ۱۳۵۷ خورشیدی مرمت شد و کتابخانه امروزی نیز در آن ساخته شد.

با پیروزی انقلاب، متأسفانه در بازه‌ی زمانی ۳۰ ساله یعنی از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۸۷، هیچ کاری در جهت آبادانی و مرمت بناهای باغ انجام نشد. تا اینکه در سال ۱۳۸۷ کف باغ، جوی‌های داخلی، آب خروجی حوض‌ها، عمارت سردر و کوشک مرمت شدند.

مهم‌ترین ارکان معماری باغ فین کاشان

آب و درخت، مهم‌ترین عناصر پویا و بناهای تاریخی آن اساسی‌ترین ارکان ثابت معماری باغ فین هستند. در طراحی باغ، آب یکی از اساسی‌ترین عناصر است. آب به صورت راکد در استخر و حوض خانه، به شکل روان در جوی‌ها، فورانی در فواره‌ها و جوششی در کف حوض جوشان باغ فین کاشان استفاده می‌شود.

در باغ فین کاشان، ۵۷۹ اصله درخت سرو و ۱۱ اصله درخت چنار وجود دارد. اغلب درختان باغ بین ۱۰۰ تا ۴۷۰ سال سن دارند. قدیمی‌ترین درخت‌های باغ، سرو لیلی و مجنون هستند که حدود ۵۰۰ سال قدمت دارند و در کنار کوشک قاجار قرار دارند.

گذرگاه‌های باغ نیز در معماری آن نقش بسیار مهمی دارند. محور طولی باغ در راستای شمال شرقی-جنوب غربی آن قرار دارد. گذر شرقی-غربی یکی از گذرهای مهم و اصلی باغ است که از یک سو به موزه ملی کاشان و از سوی دیگر به کتابخانه امیرکبیر ختم می‌شود. گذر شمالی-جنوبی نیز از عمارت سردر شروع می‌گردد. گذرگاه‌های فرعی نیز از عمارت شترگلو در بخش جنوبی، شروع شده و به یکی از ورودی‌های فرعی باغ در ضلع شمالی خاتمه می‌یابد.

حوض جوشان باغ فین کاشان چگونه کار می‌کند؟

یکی از زیباترین و شگفت‌انگیزترین اقداماتی که در باغ فین کاشان انجام شده، طراحی حوض جوشان آن با ۱۶۰ حفره است. هرکدام از حفره‌ها، نمادی از گل‌های قالی‌های کاشان هستند. نحوه‌ی کار آنها بدین صورت است که وقتی آب از اولین حفره به صورت فواره بیرون می‌ریزد، دومین حفره همچون مکش عمل می‌کند. با این اوصاف، آب نیمی از حفره‌ها، به سمت بیرون فواره زده و نیم دیگر همچون مکش عمل می‌کنند تا آب از حوض سرریز نشود.

طراح این حوض شگفت‌انگیز، غیاث‌الدین جمشید کاشانی است و ابعاد آن از نسبت طلایی پیروی می‌کند.

حوض جوشان باغ فین، یکی از مکان‌های دیدنی کاشان است که بازدید از آن هر بیننده‌ای را شگفت‌زده می‌کند. کف حوض با کاشی‌ها به شکل نقوش قالی‌های کاشان آراسته شده‌اند.

«نایب حسین کاشی» به رهبری گروهی یاغی، در دوران «محمدعلی شاه» کاشی‌های حوض را کنده و به باغی خصوصی بردند تا در حوضی جدید از آنها استفاده کنند. اما از آنجاکه مهارت کافی در نصب کاشی‌ها نداشتند، نتوانستند از آنها استفاده کنند. سرانجام به جز تعدادی از کاشی‌ها که در مسیر نقل و انتقال آسیب دیده بودند، تعداد زیادی از کاشی‌ها به «موزه لوور» پاریس فروخته شدند.

بخش‌های مختلف باغ فین کاشان

همانطور که اشاره کردیم در طی سال‌های متمادی، شاهان متعددی به این باغ آمد و شد کردند و هرکدام عمارت‌هایی در آن ساختند. در این قسمت به معرفی بخش‌های مختلف باغ فین کاشان می‌پردازیم:

• برج و باروهای باغ

در دوران صفویه، پیرامون باغ، ۴ برج ساخته شد. در دوره‌های بعدی، تعداد آنها تغییر کردند. در دوران قاجار، ۳ برج دیگر به حصار باغ اضافه شد و باغ فین تبدیل به یک باغ قلعه شاهانه شد.

• کوشک صفوی

کوشک صفوی در زمان شاه عباس اول صفویه ساخته شد. از این کوشک دو طبقه، برای برگزاری مهمانی‌ها، جشن‌ها و بارعام شاه استفاده می‌کردند. عمارت کلاه‌ فرنگی نیز در دوران شاه صفی ساخته شده بود. اما متأسفانه امروزه چیزی از آن باقی نمانده‌است.

کوشک صفوی، به صورت چهارضلعی است و حوضی در مرکز آن قرار دارد. روی دیوارهای آن، نقاشی‌هایی از «رضا مصور کاشانی» هنوز وجود دارد که به دلیل حمله افغان‌ها، زلزله و … آسیب جدی دیده و بسیار کم‌رنگ شده‌اند.

• حوض دوازده فواره باغ فین کاشان

حوض ۱۲ فواره باغ فین کاشان در دوره محمد شاه قاجار ساخته شده و یکی دیگر از شگفتی‌های معماری باغ است. حوض دوازده فواره بعد از حوض جوشان واقع شده و وقتی آب به داخل آن می‌ریزد، به وسیله‌ی لوله‌های سفالین به حوض دوازده حفره سرازیر می‌گردد. به این ترتیب فواره‌ها دائم در حال جوشیدن هستند.

• اتاق شاه ‌نشین باغ فین کاشان

یکی دیگر از جاهای دیدنی باغ فین، اتاق شاه نشین است. این اتاق به اسامی «پنج دری» و «ارسی» نیز شهرت دارد. در طرفین آن، اتاق‌های خدمه ساخته شده که به «اتاق‌ گوشواره» شهرت دارند. 

شیشه‌های اتاق شاه نشین همگی رنگی هستند. شیشه‌های رنگی نه تنها بر زیبایی و شکوه بنا می‌افزایند، بلکه موجب حفاظت چوب‌های ساختمان از حمله موریانه‌ها می‌شوند. در کنار شیشه‌های رنگی که حشرات را دفع می‌کنند، کانال‌هایی نیز در ازاره‌های بنا طراحی شده که موجب جریان هوا در پشت دیوار اصلی بنا می‌شوند.

• عمارت سردر باغ فین کاشان

در ورودی باغ فین کاشان، یک ساختمان ۲ طبقه وجود دارد که به عمارت سردر شهرت دارد. این بنا در دوره صفویه ساخته شده و یک تالار دارد که بیرون و درون باغ را بهم متصل می‌کند. در پایین عمارت سردر، یک هشتی به چشم می‌خورد که مراجعه‌کنندگان برای ورود به باغ، آنجا منتظر می‌مانند.

• موزه ملی کاشان

همانطور که اشاره شد، موزه ملی کاشان به وسعت ۳۰۰ مترمربع، در سال ۱۳۴۶ خورشیدی، روی خرابه‌های خلوت نظام‌الدوله ساخته شد. این بنای یک طبقه، از تالارهای بزرگ و کوچک و زیرزمین تشکیل شده‌ و شامل سه بخش مختلف مردم‌شناسی، باستان‌شناسی و صنایع دستی است.

• چشمه سلیمانیه

در قسمت‌های قبل اشاره کردیم که منبع مهم تأمین آب جاری باغ، چشمه ۷ هزار ساله سلیمانیه یا چشمه فین ‌است. از جمله نکات مهم که از ویژگی‌های چشمه سلیمانیه محسوب می‌شود، دمای ثابت آب حدود ۲۵ درجه سانتیگراد است. به گونه‌ای که در فصول گرم سال خنک و در فصول سرد سال، گرم به نظر می‌رسد. علاوه براین میزان آب چشمه سلیمانیه به بارندگی سالیانه وابسته نیست. 

• کوشک قاجار

کوشک قاجار، یکی دیگر از بخش‌های باغ فین کاشان است که در دوره فتحعلی شاه در سال ۱۱۸۹ هجری شمسی ساخته شده‌ و به «صوفه فتحعلیشاه» یا «شتر گلوی فتحعلیشاه» نیز شهرت دارد.

کوشک قاجار شامل چهارطاقی با حوض جوشان، حوض‌خانه و صفه چهار ایوانی و شاه نشین است. دو حیاط خلوت در قسمت شمالی و جنوبی بنا وجود دارد که به چندین اتاق راه دارد. 

سقف کوشک قاجاری توسط نقاش مشهور «صنیع‌الملک غفاری» نقاشی شده‌بود. در بالای حوض کوشک قاجار نیز نقاشی‌هایی از بزم شاهانه، شکارگاه، قصه‌های قرآنی و وقایع باغ فین وجود دارد. جالب‌تر آنکه در یک تصویر، تمامی ۱۸ پسر فتحعلی شاه دور تا دور کوشک قاجاری نقاشی شده‌اند.

• چشمه زنانه

 چشمه خانه که امروزه به چای خانه نیز شهرت دارد، در کنار کوشک قاجار واقع شده‌است. آب ورودی باغ فین در چشمه زنانه به ۳ بخش تقسیم شده و به حوض جوشان، حوض کوشک صفوی و حوض کوشک قاجار می‌ریزد.

• حیاط خلوت کریم خانی

حیاط خلوت کریم خانی در دوره زندیه در قسمت جنوبی باغ ساخته شد. این بخش از باغ شامل، اتاق‌های پنج دری، اتاق‌های ساده و حیاط است. اتاق‌های تودرتویی نیز در دو طرف حیاط وجود دارند.

• حمام سلطنتی باغ فین

حمام سلطنتی باغ فین به دستور فتحعلی شاه قاجار ساخته شده و تنها مخصوص شاهان قاجار بوده‌است. 

• حمام صفوی باغ فین

حمام صفوی، در واقع همان حمام کوچک است که خدمه و مردم عادی از آن استفاده می‌کردند. صدر اعظم بزرگ ایران، امیرکبیر در همین حمام به قتل رسید.

• کتابخانه امیرکبیر

کتابخانه باغ فین، در واقع عمارت بادگیر است که در جنوب شرقی باغ واقع شده و قدمت آن به دوره قاجار بر می‌گردد. این بنا از سال ۱۳۳۴ خورشیدی به عنوان کتاب‌خانه امیرکبیر مورد استفاده عموم قرار گرفته‌است.

• اصطبل باغ فین

در نزدیکی موزه ملی کاشان، یک اصطبل وجود دارد که قدمت آن به دوران فتحعلی شاه قاجار بر می‌گردد.

مهم‌ترین وقایع باغ فین کاشان

با توجه به قدمت بالای باغ فین کاشان و علاقه‌ی شاهان مختلف به آن، وقایع تاریخی مهمی در این باغ رقم خورده که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد:

1. جشن شاه اسماعیل صفوی

«شاه اسماعیل صفوی» در دوران حکومتش، ۲ بار به باغ فین کاشان آمده و جشن و پایکوبی در آن برگزار کرده‌است.

1. قتل خضر نهاوندی

«خضر نهاوندی»، یکی از حاکمان پرقدرت شهر کاشان در دوران صفویه بود. اقتدار و قدرت او موجب نگرانی شاه عباس اول شد. بنابراین در سال ۹۸۶ خورشیدی، خضر نهاوندی به دستور شاه عباس اول با ضربات چاقو، در باغ فین کشته شد.

1. مرگ شاه صفی

شاه صفی، پادشاه ششم صفویه، باغ فین را بسیار دوست داشت و در آن رفت و آمد زیادی داشت. او پایان عمرش را نیز در عمارت دولتخانه باغ گذراند و حتی پسر ده ساله‌اش پس از او در همین باغ به تخت نشست. 

1. قتل امیرکبیر

امیرکبیر صدر اعظم دانا و بزرگ «ناصرالدین شاه» سرانجام با توطئه‌های فراوان «مهد علیا» و «حاج علی خان مراغه‌ای» از نخست وزیری عزل و به کاشان تبعید شد. او در ۲۰ دی ماه ۱۲۳۰ خورشیدی در حمام کوچک باغ فین، توسط دلاک حمام به قتل رسید.

1. پناهگاه نایب حسین کاشی

«نایب حسین کاشی» به همراه یارانش در دوره محمدعلی شاه به عنوان یاغی به باغ پناه بردند و حدود ۱۴ سال در آن زندگی کردند. سرانجام دستگیر و در سال ۱۲۹۸ خورشیدی اعدام شدند.

وجه تسمیه باغ فین چیست؟

این باغ ۲۳ هزار مترمربعی در منطقه‌ای به نام «فین کاشان» واقع شده و به همین دلیل به آن باغ فین کاشان می‌گویند. اما اگر برای‌تان سوال هست که واژه فین یعنی چه؟ 

برخی می‌گویند، فین کلمه‌ای عربی بوده و در واقع از واژه‌ی فارسی باستان پین به معنای «پایان» گرفته شده‌است. انتهای شهر کاشان در این منطقه بوده‌است.

اما گروهی دیگر حدس می‌زنند، فین از کلمه «فینه» گرفته شده‌است. فینه نام کلاهی بوده که اهالی شهر به سر می‌گذاشتد.

و اما در آخر…

باغ ایرانی فین کاشان، یکی از زیباترین باغ‌های کشور است که در منطقه فین قرار دارد. نسبت فین به شهر کاشان، مانند نسبت منطقه تجرش به شهر تهران است. در گذشته تفرجگاه فین مملو از باغ‌های گوناگون بوده و در واقع می‌توان آن را نگین سرسبز کاشان دانست. 

چنانچه شما نیز به باغ فین سفر کرده و اطلاعات بیشتری از آن دارید، می‌توانید در قسمت نظرات و پیشنهادها، آنها را نوشته و در اختیار ما بگذارید. پیشاپیش از همکاری شما سپاس‌گزاریم.

مجله گردشگری اتراق، با هدف آشنایی بیشتر ایرانیان مشتاق و علاقه‌مند به این آب و خاک راه اندازی شده‌است. اگر شما نیز دوست دارید درباره‌ی کشور پهناورمان بیشتر بدانید، می‌توانید در سایت اتراق ثبت نام کنید و از مهم‌ترین رویدادها و مکان‌های گردشگری‌ کشورمان باخبر شوید.

 

منبع: wikipedia