ارگ کریم خان را شاید بتوان برج پیزای ایران دانست. این بنا که در قرن هجدهم و توسط کریم خان زند ساخته شده، یکی از جاهای دیدنی شیراز است که در سال ۱۳۵۱ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت.
با ما در وبلاگ اتراق همراه باشید تا اطلاعاتی در زمینه قدمت ارگ کریم خان، معماری ارگ کریم خان، شکل ارگ کریم خان شیراز، ساعات بازدید از ارگ کریم خان، نقاشی‌های ارگ و … کسب کنید. پس همراه ما باشید.
تاریخچه ارگ کریم خان شیراز
پس از اینکه کریم خان زند به سلطنت رسید و سلسله زندیه را بنا نهاد، شهر شیراز را به عنوان پایتخت انتخاب کرد. او که در بازدید از اصفهان و میدان نقش جهان از طراحی و معماری آن بسیار خوشش آمده بود، تصمیم گرفت که مشابه میدان نقش جهان را در شیراز بسازد. از این رو میدانی وسیع به نام میدان توپخانه در شمال شرقی شهر شیراز ساخت. پیرامون این میدان نیز آثار دیدنی متنوع همچون دیوانخانه کریم خان در شمال، بازار وکیل در شرق، حمام و مسجد وکیل در غرب و یک باغ هم در جنوب شرقی میدان ساخت.
کریم خان زند، این بنا را به عنوان محلی برای سکونت و حکومت خودش انتخاب کرد. وی در مدت ۱۴ سال حکومتش بناها و مراکز مختلفی به صورت عام المنفعه و به منظور آبادانی شهر شیراز از خود به یادگار باقی گذاشت.
سرنوشت این بنا در دوره‌های مختلف ایران
در این قسمت درباره ی ارگ کریم خان زند در ۳ دوره قاجار، پهلوی اول و دوم سخن خواهیم گفت. پس همچنان همراه ما باشید.
درباره ی ارگ کریم خان زند در دوره قاجار
پس از اینکه آقامحمدخان قاجار حکومت قاجار را تأسیس کرد، بخش‌های زیادی از بناهای ساخته شده در دوره زندیه را تخریب کرد. اما خوشبختانه ارگ کریم خان شیراز از گزند او در امان ماند و از آن برای محل حکمرانی، حاکمان شیراز استفاده شد. متأسفانه در آن سال‌ها بخش‌هایی با بی‌سلیقگی تمام حاکمان قاجار، به ارگ کریم خان اضافه شد که هیچ گونه هماهنگی با سایر قسمت‌های بنا نداشت و موجب نازیبایی ارگ شد.
علاوه بر این تغییرات، حکام قاجار شروع به تخریب نقاشی‌های ارگ کریم خان کردند. به گونه‌ای که یک لایه گچ روی نقاشی‌های مینیاتوری دوره زندیه کشیدند. اما گچ‌ها به خوبی روی هم نمی‌چسبید و این امر موجب شد تا با تیغه، دیوارها را خراش دهند. خراش دادن دیوارها، آسیب بیشتر به بنا وارد کرد.
درباره ی ارگ کریم خان زند در دوره پهلوی
ارگ کریم خانی از حدود سال ۱۳۱۰ خورشیدی، پهلوی اول، وضعیت خوبی نداشت و از آن به عنوان زندان استفاده شد تا اینکه در سال ۱۳۵۰ خورشیدی این بنا به اداره فرهنگ و هنر آن زمان واگذار شد. متأسفانه در دوره پهلوی، بدون توجه به معماری ارگ کریم خان شیراز، تالارهای بزرگ ارگ را به ۲ طبقه تبدیل کردند و هر اتاق نیز تبدیل به ۴ تا ۶ سلول شد.
تخریب این بنا در دوران پهلوی، همچنان ادامه داشت. به گونه‌ای که سطح نقاشی‌های دوران قاجار را با گچ پوشاندند و از آنجا که در زمستان نیاز به گرما داشتند، درون اتاق‌ها آتش روشن می‌کردند. همین امر موجب گرفتن یک لایه دود در سطح داخلی اتاق‌ها شد. البته خرابی و ویرانی‌ها به همین جا ختم نشد، در مقابل ارسی‌های زیبای ارگ کریم خان نیز دیوارهایی به ضخامت ۵۰ سانتی‌متر کشیده شد.
معماری ارگ کریم خان
ارگ کریم خان به شکل مستطیل طراحی شده و از ۲ بخش نظامی و مسکونی تشکیل شده‌است. مساحت ارگ کریم خان ۱۳ هزار مترمربع بوده و زیر بنای آن ۴ هزارمترمربع است. در ساخت این بنا از بهترین مصالح و هنرمندان و معماران استفاده شد.
معماری ارگ کریم خانی از نوع معماری درونگراست. بدین صورت که بیرون بنا ساده و بی‌آلایش بوده اما از داخل دارای تزیینات بسیار ظریف و زیباست. در سر در ورودی بنا شما کاشی‌کاری‌های زیبا و چشم نواز از نوع هفت رنگ را مشاهده خواهید کرد که صحنه نبرد رستم و دیو سفید را به تصویر کشیده‌اند.
قدمت این کاشی زیبا به دوران قاجار بر می‌گردد. پس از عبور از ورودی و هشتی، وارد حیاط ارگ کریم خانی «بخش مسکونی» می‌شوید. بخش مسکونی ارگ کریم خان شیراز، شامل سه بخش شمالی، جنوبی و غربی است. هرکدام از این بخش‌ها یک ایوان ستون‌دار با دو ستون سنگی داشتند که گفته می‌شود، آقامحمدخان قاجار، برای ساخت کاخ گلستان تهران، ستون‌های اصلی ایوان‌های جنوبی و غربی را برداشت و به جای آن ستون‌های چوبی با تزیینات مارپیچ گذاشت. در دو طرف هر ایوان، تالار و میان تالارها، دو راهرو، دو طبقه و ۶ اتاق وجود دارد. به جز ضلع شرقی ارگ که در آن حمام و قنات ارگ قرار داده شده‌است.
بخش شاه‌نشین کاخ
در طاق بخش شاه‌نشین، شما شاهد انواع مقرنس‌های زیبا هستید. در زیر این طاق، نوعی شومینه قدیمی وجود دارد که در نوع خودش منحصر به فرد است.
هر قلعه نیاز به برج‌های مراقبتی دارد. ارگ کریم خان شیراز نیز از این قاعده مستثنی نیست و ۴ برج مراقبتی ۱۴ متری با ضخامت ۳ متر دارد. یکی از این برج‌های مراقبتی کج است. عده‌ای دلیل این کجی را خاک نامرغوب منطقه می‌دانند. برخی نیز معتقد هستند، این برج به عمد کج ساخته شده‌است.
بازدید از درون برج‌ها امکان پذیر نیست. اما داخل این برج‌ها یک راه پله مارپیچی شکل وجود دارد که تا بالای برج ادامه دارد. در نهایت دو اتاق در انتهاست که در یکی نگهبان استراحت می‌کرده و در دیگری نگهبانی می‌داده‌است.
نکته‌ی دیگری که درباره ی ارگ کریم خان زند باید عنوان کرد، سیستم آبرسانی جالب آن است. در سراسر قلعه، جوی‌های باریکی و در جلوی هر ایوان حوضی آهکی به شکل چهارگوش وجود دارد. این حوض‌های آهکی در برابر رسوبات آب بسیار مقاوم بودند و از قنات رکن آباد آبشان تأمین می‌شده‌است.
حمام یکی دیگر از بخش‌های ویژه ارگ کریم خان زند است. این حمام، در واقع اولین حمام اختصاصی ایران بوده که مخصوص افراد سلطنتی ساخته شده‌بود و خوشبختانه تا به امروز دست نخورده و سالم باقی مانده‌است.
نقاشی های دیواری ارگ کریم خان به صورت عمده روی گچ انجام شده و در گذر زمان از بین رفته‌است. اما در داخل اتاق‌های سلطنتی هنوز تزییناتی با ورقه‌های طلا و رنگ قرمز وجود دارد.
در ساخت بنای ارگ کریم خانی از آجر و سنگ استفاده شده، سنگ‌های مرمر این بنا را از شهر تبریز آورده‌اند. در این بنا، بخش‌هایی نیز از سنگ آهک، معروف به گندمک ساخته شده‌است.
آدرس این بنا کجاست؟
همانطور که اشاره شد، ارگ کریم خانی در خیابان کریم خان زند و شمال شرقی میدان شهدای شیراز قرار دارد. همانطور که اشاره شد، این بنا در فاصله‌ی اندکی با بازار وکیل، حمام وکیل، مسجد وکیل و … قرار دارد. فاصله ارگ کریم خان تا بازار وکیل حدود ۱ کیلومتر است که در مدت زمان کوتاه ۵ دقیقه می‌توان به بازار وکیل رسید.
ساعت بازدید
اگر قصد بازدید از این بنا را دارید، باید به شما بگوییم که در بهار و تابستان هر روزه
از ساعت ۸:۳۰ صبح تا ۲۱ و در ۶ ماهه دوم سال از ساعت ۷:۳۰ صبح تا ۲۰:۳۰ امکان بازدید از این مکان تاریخی وجود دارد.
برخی پرسش‌های رایج
چرا ارگ کریم خان کج است؟
برج شرقی ارگ کریم خانی که حمام ارگ نیز در آن قسمت واقع شده، یک انحراف ۳۰ درجه دارد. دلیل این کجی نیز رطوبت دائمی این بخش بناست که در گذر زمان به فونداسیون و مصالح به کار رفته آسیب رسانده‌است.
ارگ کریم خان نماد چیست؟
این بنا نماد معماری دوره زندیه است و کریم خان آن را با الهام از میدان نقش جهان به عنوان مقر فرماندهی‌اش از بهترین مصالح ساخت.
