بنا به گفته‌ی سازمان محیط زیست، «پارک ملی کویر» تنها پارک ملی در ایران است که هیچ انسانی در آن زندگی نمی‌کند. این منطقه، پروانه‌ی چرای دام ندارد و هیچ فعالیت معدنی نیز در آن انجام نمی‌شود.
شاید با خودتان سوال کنید، پس این منطقه چرا به عنوان پارک ملی و منطقه حفاظت شده انتخاب شده‌است؟ با ما در وبلاگ اتراق همراه باشید تا پاسخ پرسش‌تان را بیابید!
پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر کجاست؟
پارک ملی کویر ایران، یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین مناطق حفاظت شده ایران است که بخش زیادی از آن در استان سمنان، نزدیکی شهرستان گرمسار و بخشی دیگر در استان‌های تهران، اصفهان و قم قرار دارد. پارک کویر، وسعتی حدود ۶۷۰ هزار هکتار دارد، ۴۴۲ هزار هکتارش پارک ملی و ۲۴۸ هزار هکتار آن تبدیل به منطقه حفاظت شده‌است.
درباره پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویرچه می‌دانید؟
این منطقه‌ی گسترده در گذشته تنوع جانوری بسیار غنی داشت، به گونه‌ای که به آن «آفریقای کوچک» یا «سرنگتی ایران» می‌گفتند. امروزه منطقه‌ی ۶۷۰ هزار هکتاری کویر، غنای جانوری گذشته‌اش را ندارد. اما، هنوز هم بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی بیابانی در آن دیده می‌شوند. با توجه به همین مسئله، سازمان یونسکو آن را به عنوان یکی از ۱۳ ذخیره‌گاه زیستکره ایران به جهانیان معرفی کرد.
این منطقه از سال ۱۳۴۳ به عنوان یک منطقه حفاظت شده تحت پوشش «کانون شکار ایران» بود. ۱۲ سال بعد، در سال ۱۳۵۵ به دلیل اهمیت منطقه، نام آن به پارک ملی ارتقا یافت. همزمان با این ارتقای حفاظت، در یونسکو نیز به عنوان ذخیره‌گاه زیستکره معرفی شد.
در سال ۱۳۶۱ تغییراتی در ذخیره‌گاه زیستکره کویر رخ داد و منطقه‌ی ۶۷۰ هزار هکتاری آن به دو بخش ۴۴۲۲۱۲ هزار هکتاری پارک ملی کویر و ۲۴۸۹۵۷ هزار هکتار منطقه حفاظت شده، تقسیم شد.
بخش ملی آن در استان‌های سمنان و اصفهان و بخش حفاظت شده‌‌اش، در استان‌های سمنان، تهران و قم قرار دارد. منطقه‌ی ۴۴۲ هزار هکتاری پارک ملی کویر، یک زیستگاه بیابانی کامل است و شامل مناطق سیاه‌کوه، نخجیر و سفیدآب است. منطقه‌ی حفاظت شده‌ی آن نیز یک منطقه‌ای دشتی-کوهستانی است و شامل: دشت‌های مکوش، سیاه‌پرده، پرده‌زرد و ارتفاعات ۱۲ امام و نره خرکوه است.
وضعیت آب و هوای پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر
پارک ملی کویر ایران در دامنه‌ی ارتفاعی ۷۴۰ تا ۱۹۲۰ متر واقع شده و میزان بارندگی آن بسیار اندک، حدود ۱۳۲ میلی‌لیتر سالانه است. با توجه به شرایط گفته شده، وضعیت اقلیم آن خشک و بیابانی است و بیشترین حجم بارندگی را در ماه‌های آبان تا اردیبهشت دارد. آب و هوای آن از خرداد تا اواخر مهرماه بسیار گرم و طاقت‌فرساست.
منطقه حفاظت حفاظت شده کویر نیز در ارتفاع به نسبت پایین‌تر از پارک ملی واقع شده و دامنه‌ی ارتفاعی آن بین ۷۴۰ تا ۱۳۶۰ متر متغیر است. متوسط سالانه بارندگی آن، مشابه پارک ملی بوده، اما وضعیت آب و هوایی‌اش، اندکی تفاوت دارد و فراخشک معتدل است.
وضعیت گونه‌های جانوری پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر
همانطور که اشاره کردیم ، پارک ملی کویر در گذشته، به دلیل تنوع گیاهی و جانوری بسیار بالایش به آفریقای کوچک یا سرنگتی ایران شهرت داشت. اما این روزها مانند گذشته نیست. با این همه، هنوز هم از تنوع گیاهی و جانوری خوبی برخوردار است. به گونه‌ای که در آن ۳۴ گونه پستاندار، ۱۵۵ گونه پرنده و ۳۴ گونه خزنده مشاهده شده‌اند.
مهمترین و مشهورترین حیواناتی که در پارک ملی کویر زندگی می‌کنند، یوزپلنگ آسیایی، پلنگ ایرانی، گرگ، کفتار راه‌راه، گربه شنی، روباه قرمز، روباه شنی، جبیر، کل‌وبز، قوچ ومیش، شغال و سیاه‌گوش هستند.
در گذشته‌های دور، پارک ملی کویر زیستگاه گله‌های بزرگ گورخر ایرانی بود. به گونه‌ای که در سال ۱۳۵۰ خورشیدی، ۸۰۰ رأس گورخر ایرانی در آن وجود داشت. اما پس از ۵ سال، تمامی گورخرها از بین رفتند.
سال ۱۳۶۳، آخرین باری بود که ۱۷ راس گورخر در منطقه مشاهده شد. پس از آن تاکنون، نسل این حیوان منقرض شده‌است. آهوی ایرانی یا گواتردار نیز در پارک ملی به تعداد زیاد وجود داشت، اما اکنون تعدادشان کاهش یافته و در آستانه انقراض هستند.
اگر بخواهیم به طور خلاصه مهمترین حیوانات و پرندگان این منطقه‌ی کویری و استپی را به شما معرفی کنیم، عبارتند از: جبیر، آهو، قوچ و میش، بز و پاژن، کاراکال، کفتار، خرگوش، روباه شنی، تشی، سمور، سنگی، هوبره، کبک، دلیجه، گربه شنی، تشی، سمور سنگی، هوره، کبک، دلیجه، تیهو، باقرقره، آبچیک، سنگ چشم، عقاب طلایی، دال، بوتیمار کوچک، هما، کوکر، لاک پشت مهمیزدار، آگامای سر قورباغه‌ای خاکستری، مارمولک چشم ماری، جکوی عنکبوتی ایرانی، بزمجه، مار جعفری و افعی شاخدار.
در پارک ملی کویر سه چشمه به نام‌های «چشمه سفیدآب»، «چشمه آبشار نمکی» و «چشمه سیاه کوه» نیز وجود دارد. علاوه براین، دریاچه نمک در حاشیه‌ی غربی آن واقع شده و پیرامونش را پرندگانی همچون فلامینگو، حواصیل، درنا، اردک، غاز احاطه کرده‌اند.
در کنار تنوع فون‌های جانوری منطقه، پارک ملی ۳۵۹ گونه‌ی گیاهی نیز دارد که ۳۰ نوع آن آندمیک هستند. تمامی گیاهان این منطقه‌ی بیابانی، خشکی پسند و شورپسند هستند. مهمترین ویژگی بارز آنها داشتن برگ‌های کوچک منتهی به خار است. گیاهانی همچون درمنه در نقاط هموار، کاروانکش در کوهپایه‌های سنگی، گز، گرگ تیغ و نی در اطراف چشمه‌ها و در کوهپایه‌ها درختچه‌های بادام کوهی، شیرخشت و خنجک روییده‌اند.
با توجه به شباهت موقعیت جغرافیایی، آب و هوای پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر، وضعیت پوشش گیاهی و جانوری هردو نیز مشابه یکدیگر است. به گونه‌ای که در منطقه‌ی حفاظت شده نیز ۳۵۹ گونه‌ی گیاهی با ۳۰ گیاه آندمیک وجود دارد. مهمترین گونه‌های گیاهی آن عبارتند از: تاغ، گز، قیچ، درمنه، اسکنبیل، خارشتر، جارو، بادامک، خینجوک، لوئی، جگن، کام تیغ، تلخه بیان، کاروانکش و انواع شورها.
این منطقه با اکوسیستم استپی، باتلاقی، کویری و نمکزار، ۲۰۰ گونه جانوری دارد که با ارزشمندترین آنها: جبیر، آهو، بز و پاژن، یوزپلنگ، قوچ و میش، گربه شنی، کاراکال، خارپشت گوش بلند، سمور سنگی، گرگ، روباه معمولی، تشی، هوبره، کبک، سنگ چشم، سسک، عقاب طلایی، قوش، دلیجه، زاغی، انواع توکا، دارکوب راه راه، زنبورخور معمولی، افعی شاخدار ایرانی، لاک پشت مهمیزدار و آگاما هستند.
جاذبه‌های پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر
پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر، جاذبه‌های تاریخی متعددی دارد، از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- جاده سنگفرش
«جاده سنگفرش» یکی از شگفت‌انگیزترین جاذبه‌های دیدنی این منطقه است که در دوره شاه عباس ساخته شده و به کاروان‌ها امکان عبور از میان اراضی باتلاقی و شوره‌زارهای حاشیه کویر را می‌داده‌است. این اثر در سال ۱۳۸۰ خورشیدی به ثبت ملی رسید.
۲- قصر بهرام
«قصر بهرام» در واقع یک کاروانسرای قدیمی در حاشیه جاده سنگفرش است که قدمت آن به دوره صفویه برمی‌گردد. در کنار قصر بهرام، کاروانسراهای دیگری از جمله «عین الرشید»، «آبراه سنگی سه کوه»، بقایای «ساختمان حرمسرا»، کاروانسراهای «سفیدآب»، «لکاب» و آب انبار «قیلوفه» نیز وجود دارند.
۳- دریاچه نمک
دریاچه نمک به وسعت ۲۵۰۰ کیلومتر مربع، تنها دریاچه پارک ملی است که در غرب پارک ملی و شمال منطقه حفاظت شده کویر قرار گرفته و یکی از بزرگ‌ترین شوره‌زارهای ایران محسوب می‌شود. در این دریاچه هیچ نوع موجود آبزی وجود ندارد و آبش بسیار شور است. دریاچه نمک، حوزه آبگیر بسیاری از رودخانه‌های مرکزی ایران است و در فصل زمستان تعداد زیادی از پرندگان مهاجر آبزی به آن مهاجرت می‌کنند.
۴- کاروانسرای دیرگچین
«کاروانسرای دیرگچین»، در مرکز پارک ملی کویر واقع شده و یکی از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران است که به «مادر کاروانسراهای ایران» نیز شهرت دارد. علت نام‌گذاری آن به دیر گچین نیز به گنبد گچی‌اش بر می‌گردد. کاروانسرا در دوره‌ی ساسانی ساخته شده و در دوره‌های سلجوقیان، صفویان و قاجاریان آن را مرمت کرده‌اند.
کاروانسرای دیرگچین در گذشته در مسیر باستانی ری-اصفهان «راه دیر» قرار داشت. با تغییری که در گذر زمان در مسیر تهران- قم به وجود آمد، این منطقه متروکه شده و افراد محلی در نهایت برای نگهداری از دام‌هایشان از آن استفاده می‌کردند.
و اما در آخر…
پارک ملی و منطقه حفاظت شده کویر به دلیل تنوع گونه‌های جانوری و گیاهی، دسترسی آسان، وجود جاذبه‌های تاریخی متعدد، یک فضای مناسب برای انجام فعالیت‌های مختلف گردشگری، پژوهشی و آموزشی است.
چناچه شما نیز به این منطقه سفر کرده و اطلاعات بیشتری از آن دارید، می‌توانید در قسمت نظرات و پیشنهادها، آنها را نوشته و در اختیار ما بگذارید. پیشاپیش از همکاری شما سپاس‌گزاریم.
مجله گردشگری اتراق، با هدف آشنایی بیشتر ایرانیان مشتاق و علاقه‌مند به این آب و خاک راه اندازی شده‌است. اگر شما نیز دوست دارید درباره‌ی کشور پهناورمان بیشتر بدانید، می‌توانید در سایت اتراق ثبت نام کنید و از مهمترین رویدادها و مکان‌های گردشگری کشورمان باخبر شوید.
