نقش رستم، صخره‌ای بزرگ و یادگاری مهم از سه دوره تاریخی ایران!

«نقش رستم» یک مجموعه بی‌نظیر و به یادماندنی است که هرچه درباره او سخن بگوییم، کم گفته‌ایم. به قول هنرمند خوش صدای کشورمان، زنده‌یاد «فرهاد مهرداد» در آهنگ نجوا: «گفتنی‌ها کم نیست، من و تو کم گفتیم.»

امروز ما در وبلاگ اتراق، می‌خواهیم؛ درباره این مجموعه عظیم، در حد بضاعت‌مان با شما سخن بگوییم. اگر شما نیز علاقه‌مند هستید تا درباه تاریخچه نقش رستم، محل آن، آرامگاه‌های نقش رستم و فاصله نقش رستم تا تخت جمشید، اطلاعات بیشتر کسب کنید، با ما در ادامه‌ی این مقاله همراه باشید.

نقش رستم چیست؟

نقش رستم شیراز، یک محوطه باستانی است که شامل یادگارهایی از ۳ دوره تاریخی عیلامیان، هخامنشیان و ساسانیان است. قدمت این مجموعه تاریخی به حدود ۱۲۰۰ پیش از میلاد تا ۶۲۵ میلادی بر می‌گردد. در این مجموعه باستانی شما شاهد ۴ آرامگاه پادشاهان هخامنشی، نقش برجسته‌هایی از وقایع مهم دوره ساسانی و نقش برجسته‌ای ویران شده از دوره ایلامیان و کعبه زرتشت خواهید بود.

نقش رستم آرامگاه چه کسانی است؟

در نقش رستم، ۴ گور دخمه از ۴ پادشاه هخامنشی به نام‌های داریوش بزرگ، خشایارشا، اردشیر یکم و داریوش دوم وجود دارد.

نقش رستم چرا مهم است؟

همانطور که اشاره کردیم در نقش رستم، یک نقش برجسته از دوره ایلامی وجود دارد که در نوع خود بی‌‌نظیر است. در کنار آن، ۴ آرامگاه پادشاهان مشهور و بزرگ دوره هخامنشی و ۹ نقوش برجسته‌ از دوران ساسانیان وجود دارد که درباره‌ی وقایع مهم دوره ساسانی سخن می‌گوید. 

در این محوطه باستانی، یک بنای مهم تاریخی به نام کعبه زرتشت نیز وجود دارد که هنوز کاربرد دقیق آن مشخص نشده‌است.

نقش رستم کجاست؟

نقش رستم یک محوطه‌ی باستانی است که در «زنگی آباد» در شمال شهر مرودشت استان فارس و در فاصله‌ی ۹ کیلومتری از تخت جمشید قرار دارد. این محوطه‌ی تاریخی درفاصله‌ی کوتاه ۳ کیلومتری از «نقش رجب» واقع شده و فاصله آن تا شیراز حدود ۷۰ کیلومتر است که تقریبا ۴۱ دقیقه زمان می‌برد تا از شهر گل و بلبل به این مقصد باستانی برسید.

اگر پایتخت نشین هستید و از تهران می‌خواهید راهی نقش رستم در شیراز شوید، باید بگوییم فاصله تهران تا نقش رستم فارس حدود ۸۵۵ کیلومتر است و تقریبا ۹ ساعت زمان می‌برد تا به آن برسید.

علت نامگذاری نقش رستم چیست؟

در گذشته به این منطقه، «سه گنبدان» یا «دو گنبدان» می‌گفتند و در بین مردم منطقه به نام کوه‌های حاجی آباد؛ کوه استخر و یا کوه نِفِشت نیز شهرت داشت. دلیل انتخاب نام نقش رستم به ارتباطی بر می‌گردد که ایرانیان، میان رستم، پهلوان شاهنامه با سنگ‌نگاره‌های شاهان ساسانی برقرار کرده‌اند.

تاریخچه نقش رستم چیست؟

اگر بخواهیم درباره تاریخچه نقش رستم فارس صحبت کنیم باید به دوره تاریخی ۱۲۰۰ پیش از میلاد تا ۶۲۵ میلادی باز گردیم. کهن‌ترین اثر تاریخی نقش رستم شیراز، نقش برجسته‌ی ویران شده‌ی دوره ایلامی است که نقش دو ایزد و ایزد بانو و شاه و ملکه را به تصویر کشیده‌‌است. هرچند بهرام دوم، پنجمین پادشاه ساسانی بخش‌هایی از آن را پاک کرده و نقش خود و دربارش را به جای آن تراشیده‌است.

از جمله آثار بسیار مهم دیگر هخامنشیان می‌توان به کعبه زرتشت نقش رستم اشاره کرد که در این محوطه وجود دارد و هنوز کاربرد آن مشخص نشده‌است. اما بر سه گوشه‌ی آن، دو کتیبه از شاپور یکم و کرتیر وجود دارد که ارزش تاریخی بسیار بالایی دارند.

در کنار این آثار باستانی مهم، ۴ دخمه پادشاهان مشهور هخامنشی همچون داریوش بزرگ، خشایارشا، ادشیر یکم و داریوش دوم، اعتبار این محوطه باستانی را دوچندان کرده‌است.

از میان پادشاهان ساسانی، اردشیر بابکان، نخستین پادشاهی است که در این منطقه، سنگ نگاره تراشیده دارد. پس از او، شاهان ساسانی دیگر همچون پسرش شاپور یکم نیز نقش برجسته‌هایی در این محوطه باستانی تراشیده‌اند که احتمالا نشان از راهبرد فرهنگی و سیاسی از پیشینیان همچون هخامنشیان دارد.

چطور نقش رستم پیدا شد؟

اولین کاوش و کشف این محوطه مهم باستانی در سال ۱۳۰۲ خورشیدی (۱۹۲۳ میلادی) توسط یک باستان‌شناس و ایران‌شناس آلمانی به نام «ارنست هرتسفلد» اتفاق افتاد. او بخش‌هایی از پاسارگاد و تخت جمشید را نیز برای نخستین بار کشف کرد.

ارنست هرتسفلد توانست، دیواره‌های بیرونی سازه‌های دژگونه دوران ساسانی، بقایای از برج و باروهایی که برای حفاظت ساخته شده‌بود را از زیر خاک بیرون آورد. پس از او «اریش فریدریش اشمیت» باستان‌شناس آلمانی-آمریکایی از طرف «موسسه خاورشناسی دانشگاه شیکاگو» در سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۹۳۹ میلادی این منطقه را کاوش کرد و توانست آثار مهم دیگری همچون «کتیبه شاپور» و برخی سنگ‌نگاره‌های مدفون شده‌ی ساسانی را پیدا کند. 

از دیگر کاوش‌های مهمی که گروه اریش فریدریش اشمیت موفق به کشف آن شدند، می‌توان به آب انبار چندضلعی به قطر ۷.۲ متر اشاره کرد که با سنگ‌های همان محل ساخته شده‌بود.

بخش‌های مختلف نقش شیراز فارس

برای آنکه در محوطه‌ی تاریخی نقش رستم گیج و مبهوت نشوید، ما بر اساس قدمت تاریخی آثار درباره‌ی آنها با شما سخن خواهیم گفت:

۱. نقش ایلامی

همانطور که اشاره شد، نقش برجسته ایلامی، قدیمی‌ترین نقش برجسته نقش رستم شیراز است که روی سنگ حجاری شده‌است. این نقش برجسته‌ی مستطیلی شکل، به ابعاد ۷ متر طول و ۲.۵ متر ارتفاع، تصویر باقی‌مانده از دو ایزد و ایزدبانو بوده که روی تختی با پایه‌های مارگونه نشسته‌اند. در دو طرف آنها اشخاص دیگری وجود دارند. البته متأسفانه چیزی از این اثر تاریخی باقی نمانده اما شکل مارها و پیکرها همچنان قابل تشخیص هستند.

تاریخ حجاری این نقش برجسته ایلامی به صورت دقیق مشخص نیست. ارنست هرتسفلد آن را به ۴۰۰۰ سال قبل نسبت می‌دهد. اما «شاپور شهبازی» باستان‌شناس و تاریخ نگار ایرانی، می‌گوید: قدمت آن به یک زمان مشخص بر نمی‌گردد و در ۲ دوره‌ی متفاوت ساخته شده‌اند. بخشی از آن در حدود ۸۰۰ تا ۶۰۰ سال پیش از میلاد ساخته شده و تخت ایزد و ایزدبانو در زمانی قدیمی‌تر حدود ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد نگاشته شده‌اند.

۲. کعبه زرتشت نقش رستم

کعبه زرتشت، یک بنای سنگی چهارگوش است که در فاصله‌ی ۴۶ متری از کوه و درست روبروی آرامگاه داریوش دوم قرار داد. سنگی که در ساخت کعبه زرتشت استفاده شده، سنگ آهکی سفید است. کعبه زرتشت تنها یک در ورودی دولنگه بسیار سنگین دارد که پس از گذر از ۳۰ پله سنگی به آن رسیده و در نهایت می‌توانید وارد اتاقک سنگی شوید. 

اگر بخواهیم به قدمت این بنای سنگی اشاره کنیم، باید بگوییم در دوره هخامنشیان ساخته شده و از نام آن در آن دوران اطلاعاتی در دست نیست. اما در دوره ساسانی به آن «بُن خانک» گفته می‌شده و از حدود قرن چهاردهم میلادی به آن کعبه زرتشت می‌گویند.

شاید برای شما هم این سوال پیش آمده که کاربرد کعبه زرتشت در نقش رستم چه بوده‌است؟ در پاسخ باید بگوییم: کاربرد دقیق آن هنوز مشخص نشده و باستان‌شناسان در این رابطه عقاید مختلف دارند. برخی آن را یک آرامگاه می‌دانند. عده‌ای دیگر همچون «رومن گیرشمن» و اشمیت، آن را یک آتشگاه مقدس می‌دانند که در زمان برگزاری مراسم مذهبی از آن استفاده می‌کردند.

گروهی دیگر از باستان‌شناسان همچون «هنری راولینسون» و «والتر هنینگ» معتقدند که این بنا، گنج‌نامه و محل نگهداری اسناد دینی و اوستا بوده‌است. افرادی همچون شاپور شهبازی نیز معتقدند کعبه زرتشت، یک آرامگاه هخامنشی بوده که در دوره ساسانیان از آن به عنوان گنجنامه اسناد دینی استفاده می‌کردند.

چیزی که این اثر تاریخی را مهم‌تر کرده‌، وجود ۳ کتیبه از دوره ساسانی به ۳ زبان پهلوی ساسانی، پهلوی اشکانی و یونانی بر ۳ بدنه‌ی شمالی، جنوبی و شرق آن است که یکی از آنها به شاپور یکم، دومین پادشاه ساسانی و دیگری به «موبد کرتیر» تعلق دارد.

3. آرامگاه داریوش بزرگ در نقش رستم

داریوش بزرگ پس از ۳۶ سال پادشاهی، سراجام در سن ۶۴ سالگی به مرگ طبیعی فوت می‌کند. او را در آرامگاهی که به ابتکار و نوآوری خودش طراحی شده‌بود، در ارتفاع ۶۰ متری از زمین، با ظاهری صلیبی‌شکل دفن کردند. داریوش، ساخت آرامگاه خود را همزمان با ساخت «کاخ آپادانا» در شوش و تخت جمشید شروع کرده بود و ساخت آرامگاهش پیش از مرگش به پایان رسید.. 

داخل مقبره داریوش، ۹ گور وجود دارد که نشان می‌دهد علاوه برداریوش، نزدیکانش نیز در این گور دخمه دفن شده‌اند. بخش بیرونی آرامگاه داریوش اول، ۲ سنگ نوشته به زبان‌های فارسی باستان، ایلامی و اکدی وجود دارد که به نظر می‌رسد، وصیت‌نامه و اندرزنامه داریوش بودند.

چرا آرامگاه پادشاهان در دل کوه بوده‌است؟

دلیل آنکه آرامگاه پادشاهان را در دل سنگ می‌گذاشتند، به این مسئله بر می‌گردد که در گذشته باور داشتند، سه عنصر آب، خاک و آتش سه آفریده مهم اهورامزدا هستند که تحت هیچ شرایطی نباید آلوده شوند. زمانیکه فردی فوت می‌کند، شیطان در کالبدش نفوذ می‌کند. بنابراین کالبد را نه می‌توان سوزاند و نه خاک کرد و نه در آب انداخت. به همین دلیل کالبد را مومیایی کرده و در صندوق‌های سنگی در دل کوه می‌گذاشتند تا به این سه عنصر دسترسی نداشته باشد.

۱. آرامگاه خشایارشا در نقش رستم

خشایارشا، همانطور که می‌دانید، پسر داریوش بوده و پس از او به سلطنت رسیده و تا سال ۴۶۵  پیش از میلاد پادشاه ایران بود. آرامگاه او در ۱۰۰ متری شرق و شمال شرقی آرامگاه داریوش اول قرار دارد و آنهم ساختاری چلیپایی داشته و شباهت زیادی به آرامگاه داریوش در نقش رستم شیراز دارد. 

آرامگاه خشایارشا، تنها یک اتاقک دارد که درست روبه‌روی در ورودی است و در آن سه گور دفن شده‌اند که مشخص نیست، کدام گور خشایارشاست. 

۲. آرامگاه اردشیر یکم در نقش رستم فارس

در فاصله‌ی ۳۷ متری سمت چپ آرامگاه داریوش اول در نقش رستم، آرامگاه اردشیر یکم واقع شده‌است. ساختار کلی این آرامگاه، چلیپا شکل و مشابه دو گور دخمه دیگر است. داخل آن نیز، مشابه آرامگاه داریوش، سه اتاقک دارد. هرچند ساختار نامنظم و بی‌دقتش، نشان از مهارت کمتر سنگ‌تراش‌های آن دوره؛ نسبت به سنگ تراش‌های دوره داریوش دارد.

۳. آرامگاه داریوش دوم در نقش رستم

آرامگاه داریوش دوم، دقیقا روبه‌روی کعبه زرتشت واقع شده و در فاصله‌ی ۳۳ متری از آرامگاه اردشیر یکم قرار دارد. نمای بیرونی آن صلیبی شکل بوده و داخل آرامگاه نیز همچون گوردخمه اردشیر یکم، سنگ‌تراشی نامنظم انجام شده و ۳ اتاقک دارد، در هر اتاقک نیز یک گور دفن شده‌است.

۴. آثار ساسانی نقش رستم

نقش رستم شیراز، از دیرباز، یکی از جایگاه‌های مقدس بوده به گونه‌ای که از دوره ایلامی نیز نقش برجسته در آن وجود داشته‌است. وجود آرامگاه‌های شاهان هخامنشی نیز در این منطقه، بر مقدس بودن آن تأکید دارند. در دوره ساسانی نیز تقدس این محوطه همچنان باقیمانده و شاهان ساسانی صحنه‌های تاجگذاری، پیروزی و افتخاراتی را که کسب کرده‌اند به تصویر کشیده‌‌اند.

• سنگ نگاره اهورامزدا و اردشیر بابکان

سنگ نگاره اهورامزدا و اردشیر بابکان، یکی از زیباترین و سالم‌ترین سنگ‌نگاره‌های دوره ساسانی است. این سنگ نگاره، به ابعاد ۶.۶۵*۲.۴۰ متر در فاصله‌ی ۲ متری از سطح زمین، در گوشه‌ی شرقی نقش رستم قرار دارد و زیر آن، نوشته‌ای به ۳ زبان پهلوی اشکانی، پهلوی ساسانی و یونانی وجود دارد که ترجمه‌ی آن این چنین است: « این است پیکر مزداپرست، خداوندگار اردشیر، شاه شاهان ایران، که نژاد از ایزدان دارد، پسر خداوندگار بابک، شاه.». روی اسب اهورامزدا نیز کتیبه‌ای به ۳ زبان نوشته شده که اهورامزدا را چنین معرفی می‌کند: « این است پیکر خداوند اهورامزدا»

• سنگ نگاره پیروزی شاپور بر امپراتوران روم

شاپور یکم، فرزند اردشیر اول یکی از پادشاهان ساسانی است که به خاطر جنگ‌ها و کشورگشایی‌هاش فراوانش شهرت دارد. این نقش برجسته، در ابعاد ۱۱ متر طول و ۵ متر عرض حکاکی شده و در آن به شرح پیروزی شاپور بر امپراتور روم و به اسارت گرفتن او اشاره می‌کند.

اندازه سنگ نگاره پیروزی شاپور در امپراتوران روم، سه برابر اندازه‌ی طبیعی است و یکی از ظریف‌کارترین سنگ‌نگاره‌های دوره ساسانی است که با دقت تمامی جزییات به تصویر کشیده شده‌‌است. این اثر جاویدان، در ۱۰ متری شرق آرامگاه داریوش اول قرار دارد. 

• کتیبه شاپور یکم بر کعبه زرتشت

همانطور که اشاره شد، کعبه زرتشت در دوره هخامنشیان ساخته شده و تا دوران پادشاهی ساسانیان دست نخورده باقی مانده بود. کتیبه‌ای به تقلید از کتیبه داریوش در نقش رستم روی کعبه زرتشت حکاکی شده، که در آن به پیروزی‌های شاپور یکم به ۳ زبان یونانی، پهلوی اشکانی و پهلوی ساسانی اشاره می‌کند. این کتیبه برای باستان‌شناسان بسیار مهم بوده و جزییات زیادی از آن دوران را در اختیار مورخان قرار داده‌است.

• سنگ نگاره بهرام دوم و درباریان

سنگ نگاره بهرام دوم و درباریان یکی از سنگ‌تراشی‌های بسیار دیدنی دوره ساسانیان است که در کنار نقش برجسته اهورامزدا و اردشیر بابکان قرار دارد و روی سنگ نگاره ایلامی حکاکی شده‌است. این سنگ نگاره ۵ متر طول و ۲.۵ متر عرض داشته و در سال ۲۹۰ آن را نگاشته‌اند.

• سنگ نگاره پیروزی بهرام دوم 

سنگ نگاره پیروزی بهرام دوم شامل دو سنگتراشی بزرگ از دوره ساسانی است که هردو آسیب زیادی دیده‌اند و در زیر آرامگاه داریوش بزرگ قرار دارند. سنگ نگاره‌ی بالایی، در ابعاد ۷ متر طول و ۳ متر ارتفاع ساخته شده و به نبرد بهرام دوم و پیروزی‌اش بر دشمنی که هویتش مشخص نیست، اشاره می‌کند.

سنگ نگاره پایینی، با ابعاد ۶.۷۰ متر طول و ۲.۳۵ متر عرض به نقش برجسته بالایی متصل است و باتوجه به ارتباطش به سنگ نگاره بالایی گفته می‌‌شود، باز هم تصویری از بهرام دوم است که در حدود ۲۸۵ میلادی سنگ‌تراشی شده‌است.

• سنگ نگاره آناهیتا و نرسی

سنگ نگاره آناهیتا و نرسی، یکی از زیباترین نقوش برجسته نقش رستم است که از دوره ساسانی باقی مانده و در آن شما شاهد مراسم تاج‌گذاری «نرسی» هستید.

• سنگ نگاره نبرد هرمز دوم و نقش نیمه‌تمام آذر نرسه

در قسمت زیرین آرامگاه اردشیر دو نقش برجسته وجود دارد که یکی از آنها به نام «نبرد سواری» شهرت دارد. نگاره بالایی به صورت نیمه تمام بوده و به آذر نرسه، نهمین پادشاه ساسانی تعلق داشته و نگاره پایینی نیز منتسب به هرمز دوم پدر آذر نرسه و هشتمین پادشاه ساسانی است که در ابعاد ۸.۴۰ متر طول و ۴ متر پهنا حکاکی شده‌است.

• سنگ نگاره شاپور دوم

در قسمت زیرین آرامگاه داریوش بزرگ، نقش برجسته‌ای بزرگ به ابعاد ۷.۶۰ متر طول و ۳ متر عرض وجود دارد که تاریخ و هویت آن هنوز مشخص نشده، اما با توجه به شواهد و شکل تاج، باستان شناسان آن را متعلق به دوران شاپور دوم می‌دانند و به همین دلیل نام این سنگ نگاره را، سنگ نگاره شاپور دوم گذاشته‌اند.

• صفحه تراشیده بی‌نقش

یک صفحه‌ی مستطیل شکل بدون نقش و نگار به ابعاد ۱۰ متر طول، ۵ متر ارتفاع در قسمت غربی سنگ نگاره آناهیتا و نرسی قرار دارد که تا سال ۱۸۲۱ میلادی هیچ نقشی روی آن کنده‌کاری نشده‌است. گمان می‌رود، «خسروی دوم» که به خسرو پرویز نیز شهرت دارد، در سال ۶۲۵ میلادی می‌خواسته مراسم تاج‌گذاری و یا پیروزی خود را در این صفحه‌ی تراشیده مستطیلی شکل حکاکی کند که بنا به دلایلی اتفاق نیافتاده‌است.

در سال ۱۸۲۱ میلادی یکی از مالکین محلی، دستور داد تا قباله ملک حاجی آباد را به خط فارسی روی آن بتراشند. با این کار آن صفحه تراشیده و صیقل خورده را نابود کرد!

بهترین زمان بازدید از نقش رستم شیراز

با توجه به اینکه مجموعه نقش رستم در منطقه‌ای خشک و بیابانی واقع شده، بهترین زمان بازدید از آن فصل پاییز، زمستان و اوایل بهار است که هوا گرمای کمتری دارد.

و اما در آخر…

هرساله گردشگران داخلی و خارجی بسیاری به دیدن تخت جمشید، پاسارگاد و مجموعه نقش رستم می‌روند. همانطور که اشاره شد شما در محوطه باستانی نقش رستم می‌توانید آثار تاریخی از سه دوره عیلامی، هخامنشی و ساسانی مشاهده کنید.

 چناچه شما نیز به این منطقه سفر کرده و اطلاعات بیشتری از آن دارید، می‌توانید در قسمت نظرات و پیشنهادها، آنها را نوشته و در اختیار ما بگذارید. پیشاپیش از همکاری شما سپاس‌گزاریم.

مجله گردشگری اتراق، با هدف آشنایی بیشتر ایرانیان مشتاق و علاقه‌مند به این آب و خاک راه اندازی شده‌است. اگر شما نیز دوست دارید درباره‌ی کشور پهناورمان بیشتر بدانید، می‌توانید در سایت اتراق ثبت نام کنید و از مهم‌ترین رویدادها و مکان‌های گردشگری‌ کشورمان باخبر شوید.

 

منبع: wikipedia